Juliusz Zarębski — „Kwintet fortepianowy g-moll”, op. 34 (1885, opubl. 1931)

W 1931 roku, w szczytowym okresie neoklasycyzmu, opublikowany został Kwintet fortepianowy g-moll, op. 34 Juliusza Zarębskiego. Lepiej późno niż wcale. Powstał on bowiem w 1885 roku, podczas rekonwalescencji chorego na gruźlicę kompozytora w rodzinnym Żytomierzu. Jest ostatnim i najwybitniejszym dziełem Zarębskiego, który zmarł we wrześniu tego samego roku w wieku zaledwie 31 lat. O jakości talentu artysty najlepiej świadczą opinie Franza Liszta, który widział w nim nie tylko wielkiego wirtuoza, ale także wrażliwego kompozytora. Liszt przekonywał Zarębskiego do podjęcia poważnej pracy kompozytorskiej. Nie dziwi zatem, że to właśnie Lisztowi został Kwintet zadedykowany. Ale są też czysto muzyczne powody tej dedykacji. Kwintet wyrasta bowiem z tradycji szkoły „nowoniemieckiej”, której koryfeuszami byli Liszt i Wagner. Przejawia się ta genealogia w bogactwie kolorystyki i harmoniki, a także w traktowaniu tematów jakby na wzór bohaterów powieściowych: to dlatego, zamiast klasycznej pracy motywicznej, słyszymy tu raczej metamorfozy charakterów; tematy powracają w kolejnych częściach, a zwieńczeniem jest finał w typie syntetycznym. Nie forma zatem skupia naszą uwagę, lecz narracyjne perypetie. Choć trzeba od razu dopowiedzieć, że opowieść ta umieszczona zostaje w wysokim rejestrze abstrakcji, więc niezbyt stosowne wydaje się poszukiwanie konkretnych treści programowych. Już sam ów „zgodnie niezgodny” splot tradycji klasycznych i późnoromantycznych świadczy o oryginalności tego arcydzieła polskiej kameralistyki. Ale piękno Kwintetu leży w muzyce przede wszystkim. Na tle szemrzących fal fortepianu smyczki żeglują szerokim unisono — tematem rozkołysanym, ale poważnym. Ta muzyka zdobywa na szczęście powoli należne jej miejsce w programach koncertów — bo dzieło Zarębskiego należy wymieniać między największymi kwintetami romantycznymi.

1. Allegro
2. Adagio
3. Scherzo
4. Finale

JULIUSZ ZARĘBSKI (1854–1885) — Pianista i kompozytor, należący do XIX-wiecznej gildii kompozytorów wirtuozów, tworzący głównie muzykę salonową i wirtuozowską, na potrzeby swych licznych tournées — najbardziej znany jest zbiór Róże i ciernie. Jako dziecko uczy się gry na fortepianie pod okiem matki, a już w wieku 10 lat koncertuje w salonach rodzinnego Żytomierza. Po ukończeniu gimnazjum (z wyróżnieniem) studiuje kompozycję i grę na fortepianie w wiedeńskim konserwatorium, które kończy w ciągu dwóch lat, otrzymując dwa złote medale. Następie studiuje w Petersburgu, by po trzech miesiącach zdać egzamin na dyplom „wolnego artysty”, oraz w Rzymie — grę na fortepianie pod kierunkiem Ferenca Liszta, który zostaje jego przyjacielem oraz opiekuje się młodym Zarębskim, występując na wspólnych koncertach i ułatwiając mu publikację utworów. Liczne koncerty przynoszą Zarębskiemu sławę, pianista występuje w całej Europie, m.in. w Odessie, Kijowie, Rzymie, Neapolu, Konstantynopolu, Warszawie, Paryżu i Londynie. Jest także wirtuozem dwuklawiaturowego fortepianu skonstruowanego przez braci Mangeot. W bardzo krótkim czasie opanowuje technikę gry oraz opracowuje repertuar na ten instrument. Dzięki rozgłosowi i swoim wybitnym umiejętnościom w 1880 roku zostaje profesorem mistrzowskiej klasy fortepianu w Królewskim Konserwatorium Muzycznym w Brukseli. Nie rezygnuje jednak z muzycznych tournées, co staje się przyczyną pogłębiającej się choroby. W 1885 roku w rodzinnym Żytomierzu umiera na gruźlicę; ma zaledwie 31 lat.

Należał do tego samego pokolenia co Elgar, Mahler, Debussy, Sibelius, Paderewski i Janáček. Tworzył wyłącznie niemal dzieła fortepianowe, wychodząc jednak przy tym poza krąg dzieł na jeden instrument i osiągając w tej dziedzinie poziom wirtuozowski. Był wybitnym pianistą swoich czasów i komponował głównie z myślą o własnych koncertach. Juliusz Zarębski zaliczany jest do prekursorów impresjonizmu — przede wszystkim z uwagi na cykl utworów fortepianowych Róże i ciernie oraz dedykowany Lisztowi genialny Kwintet fortepianowy g-moll, który wytrzymując porównanie z utworami Brahmsa i Dvořáka, zaliczany jest do arcydzieł twórczości kameralnej. Chociaż wiele kompozycji Zarębskiego opublikowano jeszcze za jego życia, to nie zdążył on w swym krótkim życiu osiągnąć artystycznej pełni jako twórca i kompozytor. Odszedł w momencie, gdy doświadczenie kompozytorskie zaczynało brać górę nad pianistycznym.

ZNAJDŹ W PROGRAMIE: 23.11.2016 | ŚRODA 19:00 | LASOŃ ENSEMBLE — „POLSKIE KWINTETY FORTEPIANOWE”
PRZECZYTAJ ARTYKUŁ O WYKONAWCACH: LASOŃ ENSEMBLE



ŹRÓDŁA
▪ Lasoń Ensemble — lasonensemble.com
▪ Polskie Centrum Informacji Muzycznej — polmic.pl
▪ Instytut Adama Mickiewicza – culture.pl
▪ Encyklopedia muzyczna PWM: część biograficzna, t. 1–12, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1979–2012
▪ Encyklopedia muzyki, pod red. A. Chodkowskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006